RELATIETHERAPIE VOOR TEKSTNETTERS
Tekst en beeld lijken onlosmakelijk met elkaar verbonden maar vormen lang niet altijd een geslaagd huwelijk. Daarom volgden zo’n 15 Tekstnetters een middagje relatietherapie van expert Gert de Graaff. De Graaff is freelance trainer. Hij geeft masterclasses in inhoudelijke montage, beeldgrammatica en montagetechniek. Daarnaast is hij filmmaker.
Beeldgrammatica
De Graaff begint bij het begin: de regels. Net als taaltaal is beeldtaal onderworpen aan regels. De Graaff noemt het ‘beeldgrammatica’. Hij laat een paar van die grammaticaregels zien. De eerste is dat volgorde ertoe doet. Net zoals de volgorde van de woorden aan die woorden een extra betekenis geeft, zo geeft de volgorde van beelden, aan die beelden hun betekenis. De Graaff laat het zien aan de hand van een filmpje van Hitchcock. We zien een man, we zien een jonge vrouw met een peuter, we zien de man, nu met een glimlach. Wat is dat voor een man? Een aardige man. Dan vervangt Hitchcock het beeld van de moeder met kind door een meisje in een bikini. We zien de man, we zien het meisje, we zien de man, met dezelfde glimlach. Wat is dat voor een man? Precies: een oude viezerik. De les? We willen per se een verband leggen in opeenvolgende beelden. In de woorden van De Graaff: ‘Een boom kan alles betekenen, afhankelijk van hoe je hem monteert.’ En: ‘De montage creëert de emotie.’ Andere regels zijn bijvoorbeeld dat als de camera van iets afzwaait, we meekijken en bij wijze van spreken de camera voor willen zijn: kennelijk is datgene waar de camera naar toe gaat interessanter. En: als het eerste shot eindigt met een man die ergens naar kijkt, nemen we aan dat wat in het volgende shot zien, datgene is waar de man naar keek.
Kijkdieren
Dat alles gaat niet vanzelf. Daar hebben we ons volle verstand bij nodig. Onderzoek wijst uit dat 90 % van de aandacht van onze hersenen in beslag genomen wordt door het creëren van dat verband in de beelden. Resteert 10 % voor de voice over en de muziek. We zijn geen luisterdieren, we zijn kijkdieren. En toch, als tekstschrijver zijn we veelal gewend om eerst het artikel te schrijven en dan de foto’s erbij te zoeken. Wie een voice over schrijft moet proberen het omgekeerde te doen: ‘Geef me alsjeblieft eerst die gemonteerde beelden, dan schrijf ik er wel een goede voice-over bij.’ Maar zo werkt het meestal niet, blijkt al pratend. De tekstschrijver schrijft het verhaal, de filmer maakt wat mooie beelden die erbij passen. En dat zetten we onder elkaar. De tip van de dag: Oké, als dat zo moet, dan moet het zo. Maar vraag dan of je na de montage je voice-over-tekst nog eens mag herzien. Want vaak kan er dan nog veel uit.’
Afwastelevisie
De Graaff lardeert zijn betoog met allerlei filmpjes die hij er plekke met wat kliks volkomen overhoop haalt en weer in elkaar plakt. Meestal journaalachtige items. Zo zien we een journaalitem waarin de voice-over een verhaal vertelt over een staking. We zien lege bureaus. We zien kabels. Wat we zien ondersteunt het verhaal niet. Integendeel. Je zit als kijker alleen maar te puzzelen: wat doet dat lege bureau hier? Waarom zie ik die kabels? Puzzelen is prima (zie zo dadelijk) maar zorg er wel voor dat de lezer de puzzel snel kan maken. Want anders onthoudt hij niet wat de voice-over vertelt. Bij dit soort items moeten de beelden zo logisch zijn dat ons brein ruimte overhoudt voor de gesproken tekst. Bij de BBC begrijpen ze dat. Zij zorgen ervoor dat de voice-over het beeld inleidt, sterker, dat de voice over je uitnodigt om de beelden te bekijken. Veel andere journaals zijn – in de woorden van De Graaff – afwastelevisie. Je kunt er gerust bij afwassen, de beelden zijn louter schermvulling.
Handvatten
Zo moet het dus niet. Hoe moet het dan wel? Dan wreekt zich toch een beetje het feit dat we in zo’n workshop teveel in te weinig tijd willen doen. Toch kregen we een paar handvatten.
- Vermijd bijwoordelijke en bijvoeglijke bepalingen. Als het beeldmateriaal deugt, zie je dat de berg hoog is: dan staat er bijvoorbeeld een meneer in de achtergrond die ons de maatvoering aanduidt.
- Gebruik voldoende signaalwoorden. Zo helpt de voice-over de kijker bij het leggen van verbanden.
- Las voldoende pauzes in. We hebben de neiging om, terwijl het beeld zich aan ons ontrolt, de tijd vol te laten praten. Doe dat niet. Als het goed is, spreekt het beeld voor zichzelf.
- Laat het denken aan de kijker over. Maar stuur dat denken wel. Veel voorbeelden van De Graaff laten zien hoe de voice-over en het beeld elkaar in de weg zitten. Dat kan echt veel beter. Hoe? Door de kijker in de voice-over een vraag te stellen. Of een raadseltje op te geven. Die vraag of dat raadsel sturen vervolgens ons kijken.
Bij dat laatste geeft De Graaff een voorbeeld. Hij toont het intro van een item over het vervoer van zeecontainers. We zien de haven van Shang Hai. We zien heel veel containers. En de voice-over zegt: ‘Niet alleen containers belanden met scheepsladingen tegelijk in Shang Hai’. En daarna zien we een grote Marks en Spencers-gevel. Het gaat in dit voorbeeld om de timing. Laat de kijker ontdekken wat de voice-over bedoelt. Alternatief was: we zien de containers, we zien de gevel van het warenhuis en de voice-over zegt: ‘Ook Marks en Spencers heeft zich in Shang Hai gevestigd, net als veel andere Europese firma’s.‘ De eerste aanpak is effectiever: je laat de kijker zelf de link leggen. De tekst zorgt voor de vraag. Het beeld geeft het antwoord. Dat kijkt leuker, dat onthoudt beter. Je hebt immers zelf het puzzeltje gelegd. Overigens: het omgekeerde kan ook goed werken. Eerst het beeld, dan de toelichting.
Sibrand Buma: een man alleen
Als afsluiter toont De Graaff het verkiezingsfilmpje van het CDA uit de 2012. We zien meneer Buma in zijn eentje op een stille zondagmorgen rondfietsen en het ontbijt klaarmaken. En telkens de slogan ‘Samen kunnen we meer’. Eerst is het alleen maar om te lachen. Daarna wordt het ronduit pijnlijk. Zo zien we Buma in zijn eentje op de roltrap naar boven glijden. De voice over zegt: ‘Zo wordt het makkelijker om oudere mensen in dienst te nemen’. Die fout maken we niet meer. Bij het CDA trouwens waarschijnlijk ook niet. Kijk zelf de verkiezingsfilm van het CDA 2012 en zoek verbeterpunten.
De links
Op de website van De Graaff lees je een deel van zijn betoog: Tekst bij beeld of beeld bij tekst? En ten slotte de meester zelf: Hitchcock over het Kuleshov-effect
Verslag: Wout Sorgdrager Communicatie
Geef een reactie